O mehriban, o əziz… O GÜNLƏRDƏN NƏ QALDI?

Universitetin jurnalistika fakültəsində hörmətli müəllimimiz Cahangir Məmmədli mühazirələrarası söhbətlərinin birində dedi ki, məndən olsa savadlı, qabiliyyətli abituriyentlərlə bərabər savadsız sayılan, ipə-sapa yatmayan, hətta qanunla dostluq eləməyən gəncləri də ali təhsil almaq üçün qəbul edərdim. Onların hamısının elmə fayda verəcəyini düşünmək sadəlövhlük olardı, amma təhsilin sonunda ən azından cibində bıçaq gəzdirməkdən, özünün də, başqasının da taleyinə qara kölgə salmaqdan çəkinərdilər. Həm də bu beş ildə heç olmasa bir az mədəni sərvət toplayardılar.

Danışacağım və sizinlə paylaşacağım bu yazıya yuxarıdakı söhbətin çox az dəxli var. Sadəcə o tələbəlik illərinin əvvəlində hağğında çoxumuzun heç nə bilmədiyimiz, bəzilərinin adını bir rayonun, yaxud yaxınlarının adında eşitdiyi Füzulinin şeir, qəzəl ümmanına baş vurmağımız, yenə çoxumuzun o ümmanın elə kənarında qalmağımız, bəzilərinin sahildən bir-iki addım aralanmadan boğulub-batması gəldi ağlıma. Çox fənlər öyrənirdik, onlardan birini də yanlış xatırlamıramsa, o vaxt hələ filologiya elmləri namizədi olan Firuz Sadıqzadə tədris edirdi. Çox xırdalıqlara, təfərrüata girmədən onun klassik ədəbiyyatımızın qəzəl, qitə kimi incilərinin düzüldüyü əruzu öyrətməsindən ağlıma saplanmış bir misaldan söhbət açacağam.

Məlumdur ki, bu gün Füzuli qəzəllərini oxuyub tam başa düşənlər çox azdır. Müğam sənətinin son vaxtlar yaxşı inkişaf etməsi bu yolda bir irəliləyiş yaratsa da müəyyən ixtisas qrupları nəzərə alınmazsa əksəriyyət klassik şeirə meyl göstərmir. Onun yerinə müasir, bədii siqləti ağır, dili axıcı, obrazları zəngin poeziya nümunələrinə həvəs varsa çox gözəl. Amma, təəssüf ki, televiziyalarda mahnı adı ilə tamaşaçıya, üzr istəyirəm, “sırınan” söz yığınının şeirlə yox, heç “üç badam, bir qoz”la da əlaqəsi yoxdur və bu giley ayrı yazının mövzusudur.

Mətləbdən uzaqlaşmayaq. Bir gün Firuz müəllim Məhəmməd Füzulinin “Pənbeyi-dağı-cünun içrə nihandır bədənim,..” misrası ilə başlanan məşhur qəzəlini təhlil etdi. Yolüstü bir “eksperiment” edək. Təhlili oxumadan qəzəli əvvəldən sona qədər oxuyub hər kəs onun nə qədərini tamamilə başa düşdüyü barədə öz vicdanı qarşısında hesab versin. Əgər bu rəqəm qəzəlin yarısı—yəni əlli faizi qədərdirsə, yenə vəziyyət pis deyil. Amma mən etiraf edim ki, ilk dəfə qəzəli bütöv oxuyanda (o vaxt on altı yaşım vardı) heç üçdə birini anlamamışdım.

Pənbeyi-dağı-cünun içrə nihandır bədənim,
Diri olduqca libasım budur, ölsəm, kəfənim.

Canı canan diləmiş, verməmək olmaz, ey dil!
Nə niza eyləyəlim, ol nə sənindir, nə mənim.

Daş dələr ahim oxu, şəhdi-ləbin şövqündən,
Nola zənbur evinə bənzəsə beytülhəzənim.

Tövqi-zənciri-cünun daireyi-dövlətdir,
Nə rəva kim, məni ondan çıxara zəfi-tənim.

Eşq sərgəştəsiyəm, seyli-sirişk içrə yerim,
Bir hübabəm ki, həvadan doludur pirəhənim.

Bülbüli-qəmzədəyəm, bağü bəharım sənsən,
Dəhənü qəddi rüxun, qönçəvü sərvü səmənim.

Edəmən tərk, Füzuli, səri-kuyin yarın,
Vətənimdir, vətənimdir, vətənimdir, vətənim!

Qəzəli əvvəlindən sonuna dərk edənləri bəri başdan təbrik edir, aşağıda müəllimin izahından yadımda qalanları söylərkən şərhdə yanlışımı gördükləri halda düzəliş vermələrini xahiş edirəm. Çünki mən bir peşəkar tədqiqatçı kimi deyil, məsul oxucu kimi fikirlərimi bölüşürəm.

Öz qəlbi, könlü ilə munis söhbətində sevgilisinə olan məhəbbətin izahını, məğzini anlatmağa çalışan şair vəziyyətinin təsviri ilə başlayır. Eşq bəlasına düçar olanlar bəzən ciddi şəkildə xəstələnir və el arasında bu xəstəliyə “dəlilik”, “cünunluq” xəstəliyi deyilirmiş. Xəstəlyi müalicə etmək üçün xəstənin bədəninə dağ basılır və dağ yerindən qan çıxmasının qarşısını almaq üçün oraya ağ pambıq piltələri qoyulur. Azacıq da olsa qan hopan pambıq pənbə qırmızımtıl rəng alır. Xəstəlik nə qədər güclü olursa dağlanan nayihələr də o qədər çox olur. Şairin-aşiqin bədəninə o qədər dağ basılıb, pambıq elə qızarıb ki, aşiqin bədəni tamamilə bu “örtüyün” altında gizlənib.

Pənbeyi-dağı-cünun içrə nihandır bədənim

Sağalıb normal paltar geyəcəyinə ümid bəsləməyən aşiq bi “paltarı” diriliyinin libası, öldüyü zaman isə kəfəni hesab edir.

Diri olduqca libasım budur, ölsəm kəfənim.

Sanki canının verilməsinə qaib sualla etiraz edən könlünə cavab olaraq deyir ki, bu can canana məxsusdur, o dilədikdən sonra sən və mən nəkarəyik ki, tərəddüd edək.

Cananın gülüşünü, təbəssümünü görüncə çəkdiyi ahın oxunun daşı dəlib keçdiyini deyən şair öz ah-fəğanının sədasını pətəyi-evi qarşısında dolaşan arıların avazına bənzədir.

Daş dələr ahim oxu şəhdi-ləbin şövqündən,
Nola zənbur evinə bənzəsə beytül-həzənim.

Cünunluq xəstəliyinə tutulanların başqalarına və özlərinə zərər verməməsi üçün zəncirlə (tövqi-zənciri-cünun) bağlandığı da söylənir. Buna işarə edən şair dəlilik zəncirinin halqasını dövlət sərhədi ilə müqayısə edir və vücudunun zəiflik göstərib bu sərhəddən çəxmasını, zəncirdən qurtulmasını özünə rəva bilmir.

Nə rəva kim, məni ondan çıxara zəfi-tənim.

Suyu göz yaşlarından ibarət eşq dənizində üzən məcnun-dəli özünü dalğadan sonra suyun üzündə qalan və içərisi hava ilə dolu olan köpüyə bənzədir.

Bir hübabəm ki, həvadan doludur pirəhənim.

Bağı, baharı gözəllik mücəssəməsi sevgilisi olan sair bir bülbüldür və onun təsir dairəsindən, cazibəsindən bir an belə uzaqlaşmağı ağlına belə gətirmir, çünki yarın səri-kuyi onun əbədi vətənidir.

Edəmən tərk, Füzuli, səri-kuyin yarın,
Vətənimdir, vətənimdir, vətənimdir, vətənim!

Bu xatirə tonqalına qığılcım olan nədir? Birincisi, tələbəni mütəxəssis eləmək üçün ömrünü şam edən müəllimlərə vaxtında deyilməyən minnətdarlığı dilə gətirib onlara dua etmək ehtiyacı. İkincisi, pepsikolalı, redbullu, elzacahanlı süni mayalanmalı su masasına təşnələr üçün bir dəsti duru büllur bulaq suyu qoymaq istəyi. Üçüncüsü, yüzilliklərin sal qayalarından süzülüb gələn bu bulaq suyunun gec-tez bütün suları durultması təmənnası.

Əlbəttə, hər dövrün öz tələbi, hər insanın öz zövqü var. Amma zövqləri formalaşdıranlar öz məsuliyyətini pendir-çörək yeyən kimi həzmi-rabedən keçirəndə televiziya ekranına Məhəmməd Füzulinin Leylisi yerinə Füzuli dayının havadarlıq elədiyi elzalar çıxır.

Cəfər Sadıq,
Jurnalist
11 fevral 2017-ci il